جامع حلبجامع حلب، قدیم‌ترین مسجد جامعِ حلب از دوره امویان. ۱ - اسامی دیگرمسجد جامع حلب به جامع کبیر، جامع اموی و، به سبب داشتن ضریحی منسوب به حضرت یحیی بن زکریا علیه‌السلام، به جامع زکریا نیز مشهور است. ۲ - محلجامع حلب اکنون در مرکز بخش قدیمی شهر حلب و در محدوده بازار حاتم، در مغرب قلعه حلب، قرار دارد. [۱]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۱۲۲ـ۱۲۳، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
[۲]
ابن حبیب، المُنتقی من درّة الاسلاک فی دولة ملک الاتراک فی تاریخ حلب الشَهباء، ج۱، ص۵۵۶، چاپ عبدالجبار زکّار، (دمشق) ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۳]
محمد اسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۴۳، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۴]
محمد اسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۵۰، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
۳ - بانیاین مسجد را سلیمان بن عبدالملک اموی (حک: ۹۶ـ۹۹)، در رقابت با مسجد جامع دمشق، ساخته، اما در روایتی دیگر، سازنده آن ولید بن عبدالملک (حک: ۸۶ـ ۹۶)، بانی مسجد جامع دمشق، ذکر شده است. ۴ - سیر تاریخیجامع حلب در باغِ کلیسای هیلانه (هلن) ساخته شد. [۵]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۱۰۴، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
[۶]
ابن شحنه، الدرّ المنتخب فی تاریخ مملکة حلب، ج۱، ص۵۰، چاپ یوسف الیان سرکیس، بیروت ۱۹۰۹.
گفته شده است که پس از روی کار آمدن عباسیان (حک: ۱۳۲ـ۶۵۶)، سنگ‌های مرمر و برخی عناصر تزیینی و وسایل این مسجد به مسجد جامع انبار، در عراق، منتقل گردید. [۷]
کامل غَزّی، کتاب نهرالذهب فی تاریخ حلب، ج۲، ص۱۸۱، چاپ شوقی شعث و محمود فاخوری، حلب ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
در ۳۵۱، پادشاه روم شرقی، نیکفور، در حمله به حلب این مسجد را به آتش کشید و پس از آن، امیر سیف‌الدوله حمدانی آن را بازسازی کرد و سپس پسرش، ابوالمعالی سعدالدوله، کار او را ادامه داد. در سال ۳۵۴، قَرْغُویه، غلام مُلوک حمدانی، گنبدی بر حوض فواره صحن ساخت. [۸]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۱۰۵، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
[۹]
ابن شحنه، الدرّ المنتخب فی تاریخ مملکة حلب، ج۱، ص۵۱، چاپ یوسف الیان سرکیس، بیروت ۱۹۰۹.
[۱۰]
احمد بن ابراهیم سبط بن عجمی، کنوزالذهب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۲۰۷، چاپ شوقی شعث و فالح بکّور، حلب ۱۴۱۷ـ۱۴۱۸/۱۹۹۶ـ۱۹۹۷.
در ۴۸۲ در زمان آق سنقر زنگی، حسن بن معاذ سامانی زیر نظر قاضی شهر، ابن خَشّاب، ساخت منار جدیدی را در محل منار قبلی آغاز کرد و در ۴۸۳ به پایان رساند. نام حسن بن معاذ در کتیبه منار نوشته شده است. [۱۱]
محمد اسعد طلس، ج۱، ص۴۳، پانویس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
در ۵۶۴، اسماعیلیان این مسجد و بازارهای اطرافش را به آتش کشیدند که سلطان نورالدین بن زنگی آن را ترمیم کرد و بخشی از بازار را به مسجد افزود. [۱۲]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۱۰۶، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
ابن جبیر در ۵۸۰ جامع حلب را وصف کرده و آن را از زیباترین مساجد برشمرده است. [۱۳]
ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۲۰۴، بیروت ۱۹۸۶.
در ۶۵۸ و ۶۷۹ مغولان به حلب حمله کردند و مسجد را به آتش کشیدند. در ۶۸۴، والی حلب، قرا سنقر جوکَنْدار، آن‌جا را تعمیر کرد. پس از او نیز سلاطین و امرای مملوکی و والیان عثمانی بارها به مرمت این بنا پرداختند [۱۴]
کامل غَزّی، کتاب نهرالذهب فی تاریخ حلب، ج۲، ص۱۸۱، چاپ شوقی شعث و محمود فاخوری، حلب ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
[۱۵]
نجوی عثمان، الهندسة الانشائیة فی مساجد حلب، ج۱، ص۱۵۹ـ۱۶۰، حلب (۱۴۱۳/۱۹۹۲).
و از این‌رو بیش‌تر قسمت‌های این مسجد در دوره ممالیک ساخته شده است. در دهه‌های اخیر، بنای مسجد بارها مرمت گردیده، شبستان آن با قالی‌های نفیس فرش شده و یک سقاخانه (سَبیل) در رواق غربی آن بنا شده است. [۱۶]
محمد راغب طباخ، اعلام‌النبلاء بتاریخ حلب‌الشهباء، ج۳، ص۳۷۹، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
[۱۷]
محمد راغب طباخ، اعلام‌النبلاء بتاریخ حلب‌الشهباء، ج۳، ص۴۰۲ـ۴۰۳، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
۵ - مشخصات مسجد۵.۱ - ورودیهامسجد حلب، با شباهت بسیار به مسجد جامع دمشق، به شکل مستطیلی به طول ۱۰۵ متر از مشرق به مغرب و عرض حدود ۷۸ متر از جنوب به شمال و دارای چهار ورودی است. در جنوبی آن، معروف به باب النَحّاسین، که به بازاری به همین نام راه دارد، از چوب ساخته شده و دارای کتیبه‌ای به تاریخ ۷۳۷ است. مدخل شرقی، معروف به باب الطیبیه، به سوق المنادیل باز می‌شود که در امتداد آن خانُ الصابون واقع شده است. مدخل شمالی، باب الجراکسه، در کنار منار و جای در قدیم مسجد ساخته شده است. مدخل غربی را مسامیریه نامیده‌اند، زیرا به راسته میخ‌سازان راه دارد. [۱۸]
محمد کامل فارس، الجامع الاموی الکبیر بحلب: تاریخه و معالمه الاثریة، ج۱، ص۱۹ـ۲۰، حلب ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۱۹]
محمد اسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۴۶، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
۵.۲ - صحنجامع حلب صحن وسیعی به ابعاد ۷۹ متر × ۴۷ متر دارد که کف آن از سنگ‌های زرد و مشکی با اشکال هندسی پوشیده شده است. [۲۰]
احمد بن ابراهیم سبط بن عجمی، کنوزالذهب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۲۲۳، چاپ شوقی شعث و فالح بکّور، حلب ۱۴۱۷ـ۱۴۱۸/۱۹۹۶ـ۱۹۹۷.
[۲۱]
محمد کامل فارس، الجامع الاموی الکبیر بحلب: تاریخه و معالمه الاثریة، ج۱، ص۲۰، حلب ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
تزیینات این صحن متعلق به دوره عثمانی و مرمت‌های اخیر است. صحن از شمال، مغرب و مشرق با رواق‌ها و از جنوب یا قبله، با شبستان احاطه شده است. جانب شمالی و جنوبی صحن، هر کدام شانزده و جانب غربی و شرقی، هر کدام ده طاقگان دارند. در جانب شبستان، طاقگان‌ها دارای درهای چوبی‌اند و درِ بزرگ شبستان در وسط دیوار شمالی، با تزیینات بسیار روبه‌روی محراب باز می‌شود. در این صحن، قوس‌های طاقگان‌ها نیم دایره و ستون‌ها چهار گوش‌اند. [۲۲]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۷۷، (دمشق) ۲۰۰۱.
در وسط صحن، حوض وضوی شش ضلعی بزرگی وجود دارد که گنبدی با ستون‌های مرمرین زرد روی آن قرار گرفته است. این حوض، در ۱۳۰۲ در محل حوضِ قدیمیِ فواره ساخته شده است. [۲۳]
کامل غَزّی، کتاب نهرالذهب فی تاریخ حلب، ج۲، ص۱۸۱، چاپ شوقی شعث و محمود فاخوری، حلب ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
[۲۴]
محمد راغب طباخ، اعلام‌النبلاء بتاریخ حلب‌الشهباء، ج۳، ص۴۷۴، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
در جنوب حوض، سقاخانه‌ای با گنبدی مخروطی متعلق به ۱۳۴۳ قرار دارد. در صحن، سکویی (مصطَبه‌ای) سنگی به طول ۹ر۴، عرض ۵ر۳ و ارتفاع یک متر، برای استقرار مؤذن هنگام تشکیل صفوف نماز در صحن، یک ساعت آفتابی و یک چاه وجود دارد. [۲۵]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۷۷، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۲۶]
محمد کامل فارس، الجامع الاموی الکبیر بحلب: تاریخه و معالمه الاثریة، ج۱، ص۲۷ـ۲۸، حلب ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۲۷]
محمد کامل فارس، ج۱، ص۸۵، تصویر آ، الجامع الاموی الکبیر بحلب: تاریخه و معالمه الاثریة، حلب ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۵.۳ - رواقهارواقهای شمالی، شرقی و غربی دارای ستون‌های قطور سنگی‌اند و یکی از دهانه‌های رواق شمالی به منار مسجد راه دارد. این رواق دارای کتیبه‌ای به خط ثلث به تاریخ ۷۷۷ مبنی بر ساخت آن به امر سلطان ابوسعید بَرْقوق است. در انتهای شمال شرقیِ این رواق، دری هست که به مدرسه یا دارالقرآن عشائریه ــ که هم‌اکنون اندکی از آن به جا مانده ــ باز می‌شده است. رواق غربی در ۱۳۰۴ در زمان والی حلب، عثمان پاشا، در محل رواق قدیمی تکمیل شد. در منتهاالیه جنوب آن دری به شبستان باز می‌شود. رواق شرقی با شش ستون و یک فرش‌انداز، پهن‌تر از دو رواق دیگر است و سه طاق آن در چند ردیف تزیین شده و طاق‌های رواق‌های دیگر مسجد، که به ممالیک منسوب‌اند، نیز به همین شیوه کار شده‌اند. ۵.۴ - شبستانقوس مدخل اصلی شبستان برجسته‌تر و بلندتر از دیگر قوس‌هاست و حجاری‌های بالای آن شامل نقوش هندسی است. [۲۸]
محمد کامل فارس، الجامع الاموی الکبیر بحلب: تاریخه و معالمه الاثریة، ج۱، ص۲۱، حلب ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۲۹]
محمد کامل فارس، الجامع الاموی الکبیر بحلب: تاریخه و معالمه الاثریة، ج۱، ص۲۴، حلب ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۳۰]
محمد کامل فارس، ج۱، ص۸۶، تصویر آ و ب، الجامع الاموی الکبیر بحلب: تاریخه و معالمه الاثریة، حلب ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
شبستان از سه فرش‌انداز موازی با دیوار قبله و طاقگان‌هایی که از مغرب به مشرق بر هشتاد ستون قرار گرفته‌اند، تشکیل شده است. گنبد کوچکی نیز بر بالای فرش‌انداز وسط، نزدیک محراب قرار دارد. [۳۱]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۷۷، (دمشق) ۲۰۰۱.
این شبستان محل تشکیل حلقه‌های درس بوده و از این‌رو به شافعیه و حنفیه نیز معروف است. [۳۲]
نجوی عثمان، الهندسة الانشائیة فی مساجد حلب، ج۱، ص۵۱، حلب (۱۴۱۳/۱۹۹۲).
[۳۳]
محمد راغب طباخ، اعلام‌النبلاء بتاریخ حلب‌الشهباء، ج۳، ص۴۰۲، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
۵.۵ - محرابهامسجد سه محراب دارد. محراب وسط، که بزرگ‌ترین است، در گذشته چوبی و کنده‌کاری شده بوده و محراب سنگی فعلی را قراسنقر جوکندار در ۶۸۴ شبیهِ محراب قبلی به شکل نیم‌دایره با ارتفاع ۱۵ر۴ و عمق ۵ر۱ متر بنا کرده است. در جانب غربی این محراب، محراب عمیقی با طاق جناغی قرار دارد که گفته می‌شود به پیروان مذهب حنفی اختصاص داشته است. این محراب عَلَمین نیز خوانده می‌شود، زیرا دو علم به آن متصل است. هم‌چنین گفته می‌شود این محراب مختص صوفیه بوده است. محراب شرقی، که از مرمر زرد و بدون کتیبه و تزیین ساخته شده، مخصوص حنبلیان بوده است. [۳۴]
محمد کامل فارس، الجامع الاموی الکبیر بحلب: تاریخه و معالمه الاثریة، ج۱، ص۵۴ـ ۵۶، حلب ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
در جانب چپ محراب وسط، اتاق مربع شکلی با ضریحی منسوب به حضرت یحیی بن زکریا هست که گفته می‌شود سر آن حضرت را از قلعه حلب به این مسجد منتقل کرده‌اند. طاق ورودی آن، که با سنگ سفید و مشکی پوشیده شده، در قرن دهم ساخته شده است. سطوح داخلی دیوارها و دو کتیبه اطراف طاق ورودی با کاشی‌کاری تزیین شده است. داخل ضریح، آثار نفیسی وجود دارد، از جمله قرآن‌هایی به خط خوش‌نویسان ترک و قندیل‌های قدیمی طلا و پایه‌های زیبای شمعدان‌ها. [۳۵]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۱۲۲، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
[۳۶]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۷۷، (دمشق) ۲۰۰۱.
۵.۶ - منبرمنبر زیبایی که در جانب راست محراب وسط قرار دارد، متعلق به دوره ملک ناصر محمد مملوکی (حک: ۶۹۸ـ۷۰۸) و، طبق کتیبه آن، اثر محمد بن علی موصلی است. این منبر ــ که از چوب ابنوس ساخته، و با عاج و مس و کنده‌کاریهایی با نقوش هندسی تزیین شده است ــ ۵۷ر۳ متر ارتفاع و ۰۸ر۱ متر عرض دارد و دارای مدخلی با دری دو لنگه به ارتفاع ۹۰ر۲ متر و محفظه‌ای کوشک‌مانند در بالای قسمت نشیمن است. [۳۷]
محمد کامل فارس، الجامع الاموی الکبیر بحلب: تاریخه و معالمه الاثریة، ج۱، ص۴۶ـ۴۷، حلب ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۳۸]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۷۷، (دمشق) ۲۰۰۱.
۵.۷ - حجرههادر کنار منبر، حجره چوبی مربع شکلی به ضلع ۶ر۱ متر به نام حجرة الخطیب قرار دارد که مخصوص خطیب مسجد است و سطوح آن با نقش ستاره تزیین شده است و کتیبه‌هایی به خط ثلث از دوره ممالیک دارد. در شبستان، بین ستون‌های نهم و دهم و روبه‌روی محراب، فضای خاصی معروف به سُدّه (به طول ۷۵ر۵ و عرض ۲۰ر۴ متر)، با سقفی بتونی و حصاری چوبی به ارتفاع ۶۵ سانتیمتر، روی سدّه قدیمی ساخته شده و محل استقرار مُکَبِّر بوده است. [۳۹]
محمد کامل فارس، الجامع الاموی الکبیر بحلب: تاریخه و معالمه الاثریة، ج۱، ص۵۶ـ۵۷، حلب ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۴۰]
محمد کامل فارس، الجامع الاموی الکبیر بحلب: تاریخه و معالمه الاثریة، ج۱، ص۶۰ـ۶۱، حلب ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
در شمال شرقی مسجد، حجره‌ای معروف به حجازیه ساخته شده است که دری هم به رواق شمالی دارد و گفته می‌شود که زنان اهل حجاز، با سرمایه خود، آن را برای برگزاری نماز ساخته‌اند. [۴۱]
احمد بن ابراهیم سبط بن عجمی، کنوزالذهب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۲۱۷، چاپ شوقی شعث و فالح بکّور، حلب ۱۴۱۷ـ۱۴۱۸/۱۹۹۶ـ۱۹۹۷.
[۴۲]
محمد کامل فارس، الجامع الاموی الکبیر بحلب: تاریخه و معالمه الاثریة، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، حلب ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۵.۸ - منارمنار مربع شکل مسجد متعلق به دوره سلجوقی است و از زیباترین منارهای سوریه محسوب می‌شود. این منار که در ۴۸۲، به دستور قسیم‌الدوله آق سنقر، در جانب شمال غربی مسجد ساخته شده است، ۴۵ متر ارتفاع دارد. [۴۳]
جمعه احمد قاجه، موسوعة فن العمارة الاسلامیة، ج۱، ص۹۸، بیروت ۲۰۰۱.
طول هر ضلع آن حدود ۹۵ر۴ متر است و بدنه آن از چهار طبقه غیر مشابه ساخته شده است و در فاصله اتصال طبقات، کتیبه‌هایی به خط کوفی قرار دارد که بر آن‌ها نام سازنده، آیات قرآنی، ادعیه و صلوات بر چهارده معصوم با تزیینات متنوع حک شده است. در قسمت فوقانیِ چهارمین طبقه، تزیینات مقرنس دیده می‌شود. در این طبقه مأذنه به شکل ایوانی مُسَقَّف است [۴۴]
محمد کامل فارس، الجامع الاموی الکبیر بحلب: تاریخه و معالمه الاثریة، ج۱، ص۳۲ـ۳۷، حلب ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۴۵]
عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، ج۱ـ۲، ص۲۲۱، معالم اثریة، صور وثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
[۴۶]
عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، ج۱ـ۲، ص۲۲۶، معالم اثریة، صور وثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
بر بالای مأذنه نیز بخش مکعب شکل کوچکی قرار دارد. تمام تزیینات این منار از سنگ است که شامل قوس‌های دالبری بر بالای پنجره‌هاست. [۴۷]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۷۸، (دمشق) ۲۰۰۱.
۶ - فهرست منابع(۲۹) ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، بیروت ۱۹۸۶. (۳۰) ابن حبیب، المُنتقی من درّة الاسلاک فی دولة ملک الاتراک فی تاریخ حلب الشَهباء، چاپ عبدالجبار زکّار، (دمشق) ۱۴۲۰/۱۹۹۹. (۳۱) ابن شحنه، الدرّ المنتخب فی تاریخ مملکة حلب، چاپ یوسف الیان سرکیس، بیروت ۱۹۰۹. (۳۲) ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱. (۳۳) عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، (دمشق) ۲۰۰۱. (۳۴) احمد بن ابراهیم سبط بن عجمی، کنوزالذهب فی تاریخ حلب، چاپ شوقی شعث و فالح بکّور، حلب ۱۴۱۷ـ۱۴۱۸/۱۹۹۶ـ۱۹۹۷. (۳۵) محمد راغب طباخ، اعلام‌النبلاء بتاریخ حلب‌الشهباء، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/۱۹۸۸ـ۱۹۸۹. (۳۶) محمد اسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶. (۳۷) کامل غَزّی، کتاب نهرالذهب فی تاریخ حلب، چاپ شوقی شعث و محمود فاخوری، حلب ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳. (۳۸) محمد کامل فارس، الجامع الاموی الکبیر بحلب: تاریخه و معالمه الاثریة، حلب ۱۴۱۵/۱۹۹۵. (۳۹) جمعه احمد قاجه، موسوعة فن العمارة الاسلامیة، بیروت ۲۰۰۱. (۴۰) عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، معالم اثریة، صور وثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴. (۴۱) نجوی عثمان، الهندسة الانشائیة فی مساجد حلب، حلب (۱۴۱۳/۱۹۹۲). ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع حلب»، ج۱، ص۶۴۱۴. |